تاریخچه زمان و ساعت در ایران

زمان و ابزار سنجش آن که "ساعت" است، همیشه و همواره با بشریت بوده و نقش پر رنگی را در زندگی انسان ها ایفا کرده. با اینکه زمان دقیقی را برای پیدایش این مفهوم و استفاده از ساعت نمیتوان اعلام کرد اما با نگاهی تاریخی بر شواهد، می توانیم متوجه شویم که این مفهوم همیشه یک دغدغه مهم بوده. در ادامه اما به تاریخچه ساعت در ایران می پردازیم که قطعا موضوع جذابی برای دوستداران حوزه ساعت است.

چرا و چطور زمان به 24 ساعت و 60 دقیقه تقسیم شد؟

نخستین اندیشه در مورد زمان و ساعت به دوره پارینه سنگی برمیگردد. حضور خورشید در آسمان و تکرار روز و شب، اندیشه ساخت نخستین ابزار برای سنجش زمان را در انسان ایجاد کرد. به این ترتیب ساعتهای آفتابی به عنوان اولین ابزار نمایش زمان یا همان ساعت ساخته شدند. از دیگر انواع ساعت های اولیه میتوان به ساعت آبی، شمعی، آتشی و شنی اشاره کرد که هر کدام آنها مطابق با تغییر نوع زندگی انسان ها و بر اساس نیاز آنها در آن زمان شکل گرفته.

مصریان قدیم بر اساس طلوع دوازده ستاره، شب را به دوازده مرحله ی زمانی تقسیم کردند. آنها روز را نیز به دوازده قسمت تقسیم کردند. شبانه روز بیست و چهار ساعت امروزه ما نیز بر پایه ی تقسیمات شب روز مصریان است. مصریان همچنین با قطعات چوبی ساعتهای آفتابی می ساختند که از طریق سایه ایجاد شده زمان را متوجه می شدند.

با پیشرفت علم و دانش بشری، به تدریج ابزار های قدیمی سنجش زمان جایشان را به ساعتهای جدید با مکانیزم های جدید دادند. ساعت های دقیق تر با عملکردهای متفاوت مانند ساعت مکانیکی، باطری یا همان کوارتز و کامپیوتری جای ساعتهای آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند. مخصوصا از زمان استفاده انسان از فنر جهت راه اندازی چرخ دندانه ها در موتور ساعت، که به ساعت شمار و دقیقه شمار حتی عقربه ثانیه شمار متصل بود. تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعتهای بسیار ظریف و دقیق مکانیکی و تمام الکترونیکی، کامپیوتری و حتی اتمی بسازد. و این پیشرفت در صنعت ساعت سازی، به گسترش استفاده ابزار سنجش زمان (ساعت) در زندگی تمام انسان ها منجر شد.

دلیل اهمیت وجود ساعت برای انسان

تاریخچه صنعت ساعت در ایران

ایرانیان از زمانهای دور با واحد های زمانی آشنایی داشته و شبانه روز را به یکه های زمانی تقسیم کرده اند. کلمه "پاس" از واحدهای اصلی زمان سنجی شبانه روزی بوده و بررسی برخی اشعار شاعر بزرگ ایرانی "فردوسی" که در آن این واژه به کار گرفته شده است، نشان میدهد که احتمالا هر پاس شبانه روز با یک ساعت امروزی برابری داشته است. تعداد و گونه های ساعت ساخته شده و متداول در ایران (که برخی از آنها منحصرا نوآوری ایرانیان بوده) بسیار فراوان و پرشمار هستند. از ساعتهای خورشیدی تا ساعت های شنی و آتشی، ساعتهای آبی و مکانیکی، بسیاری از بناهای باستانی و به ویژه برج های یادمانی، کارکردی چند منظوره دارند که یکی از کاربردهای آنها تعیین وقت و زمان است.

اولین ردپاهای ساعت در ایران:

اولین ساعت های مکانیکی ساخته شده توسط ایرانیان:

اما در زمینه ساخت ساعت های مکانیکی نیز ایرانیان سابقه و دستاوردهای درخشان دارند. در قرن 2 و 3 هجری قمری "حبش بن عبدالله مروزی" ملقب به "حبش حاسب" در دانش ساعت سازی و نجوم در ایران متخصص بوده و فردی ماهر در این زمینه شناخته می شد. خاندان بنو موسی، ابن جزری، ابن شاطر و ابن ساعاتی از بزرگترین ساعت سازان تاریخ ایران بوده اند که نام آنها در تاریخچه ساعت ایران همیشه به جا مانده. گفته شده ساعتهای ساخته شده توسط این افراد، سالهای مدیدی در استان فارس ساخته می شدند و سپس تکنولوژی ساخت آن نیز از آنجا به بیزانس و اروپا منتقل شد.

ساعت های قدیمی در ایران:

بشر در طی تغییرات نوع استفاده از ساعت‌ها شاهد ابر ساعت‌های شهری هم بوده. منظور ما ساعت‌های بزرگی است که در شهرهای مهم توسط شهرداران قرار داده می‌شد تا تمام مردم به زمان دسترسی داشته باشند. در ادامه این مقاله می‌خواهیم به سراغ چند ساعت قدیمی و بزرگ که در ایران بنا شده برویم.

علت بوجود آمدن برج‌های ساعت در شهرها

امروزه با پیشرفت صنعت ساعت سازی شاهد دنیایی متفاوت و پیشرفته از انواع ساعت‌ها هستیم. از ساعت‌های آنالوگ گرفته تا ساعت‌های هوشمند با به روز‌ترین فناوری‌ها. اگر مرحله به مرحله عقب برویم قبل از تولید اولین ساعت مچی مردانه، ساعت‌های جیبی روی بورس بودند. اما قبل از ساعت‌های جیبی چطور؟ آیا همه مردم به ابزار‌های سنجش زمان دسترسی داشتند؟ در روزگاری که انقدر ساختمان‌های بلند و آسمان خراش‌ها وجود نداشتند، بلندترین ساختمان در میادین شهر‌های مهم، محلی برای نگهبانی و البته نمایش زمان بود. بنا کردن چنین برج‌های عظیم الجثه ساعت از آنجایی اهمیت پیدا می‌کرد که همه مردم توان خرید ساعت نداشتند و اینطور می‌توانستند از ساعت شهری به زمان دسترسی پیدا کنند.

قدیمی‌ترین و اولین ساعت نصب شده در ایران - وقت الساعت

یکی از اولین و قدیمی‌ترین ساعت‌های شهری در ایران، داخل شهر یزد بنا شده. تاریخچه این ساعت به سال 725 هجری قمری و به دوره قاجار برمیگردد. این ساعت قدیمی در یکی از میدان‌های یزد، در مدرسه رکنیه، کنار مسجد جامع یزد نصب شده است و به "وقت الساعت" شهرت گرفت. وقت الساعت اولین بار توسط «ابوبکر ساعت‌ساز یزدی» در مدرسه رکنیه قدیم بنا شد. اما در ادامه و در دوره قاجار 4 ساعت سفید رنگ 4 طرف این برج نصب شد و اینطور وقت الساعت به مشهور‌ترین برج ساعت در یزد و ایران تبدیل شد. نکته جالب این ساعت قدمت بالایی است که دارد. وقت الساعت که امروزه به "میدان ساعت یزد" هم معروف است، از "برج ساعت بیگ بن" انگلیسی هم قدیمی‌تر می‌باشد. در حال حاضر میدان ساعت یزد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین برج‌های ساعت و اولین ساعت شهری ایران و جهان در لیست آثار ملی کشور در سال ۱۳۷۸ به ثبت رسیده است.

قدیمی‌ترین ساعت تهران - ساعت مسجد مشیرالسلطنه

این بنا متعلق به دوران مظفرالدین شاه قاجار است و توسط «احمدخان مشیرالسلطنه»، یکی از نزدیکان دربار مظفرالدین شاه ساخته شده. مسجد و مدرسه مشیرالسلطنه اگرچه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بناهای تهران قدیم است که در سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، اما در آن یک ویژگی منحصر به فرد دیگری نیز تاریخ ساز شده. آن هم قرار گرفتن یکی از ساعت‌های قدیمی است که در آن زمان وارد ایران شد. منظور از یکی از ساعت‌های قدیمی ایران از بین 3 ساعت عظیم الجثه داخل تهران یعنی ساعت بنای شمس العماره، ساعت مسجد جامع و همین "ساعت مسجد مشیرالسلطنه" است. با اینکه مشخص نیست کدام یکی از این ساعت‌ها در تهران قدیمی‌تر است اما هر 3 آنها جزو تاریخی‌ترین برج‌های ساعت داخل ایران شناخته می‌شوند.

قدیمی‌ترین برج ساعت نصب شده در مرکز ایران - ساعت مارکار یزد

ساعت شمس العماره، یادگاری از قاجار در تهران

ناصرالدین شاه در طی مسافرت‌هایش به غرب، ایده بنای یک برج مرتفع که بتوان از بالای آن به کل شهر مشرف بود را بیان و اجرا کرد. اجرای این برج به عهده دوستعلی خان نظام الدوله و معماری هنرمندانه استاد علی محمد کاشی قرار گرفت. ساخت این ساختمان مرتفع که از سال 1244 تا 1246 به طول انجامید، سرانجام به ساختمانی برای تماشای تهران و اطراف آن توسط شاه و مهمانان او مورد قرار گرفت. تا قبل از ساخته شدن سردر باغ ملی، این ساختمان به عنوان نماد تهران شناخته می‌شد.

ساعت آفتابی مسجد جامع در نطنز

مسجد جامع نطنز که مسجد جمعه هم به آن گفته می‌شود، در شهر نطنز (شهری در شمال شرقی اصفهان) بنا شده و در واقع این مسجد در کنار دیگر بناهای قدیمی و تاریخی قرار دارد که موجب شده تا به یک فضای گردشگری درآید. گنبدخانه مسجد جامع نطنز در قرن یازدهم میلادی و بیشتر قسمت‌های دیگر آن در نیمه اول قرن 14 میلادی بنا شده است. زمان ساخت این بنای زیبا به دوره ایلخانیان و اولجایتو خدا بنده و پسرش ابوسعید بهادرخان بر می‌گردد. اما دلیل شهرت و محبوبیت این مسجد دقیقا چیست؟

ساعت گل میدان امام حسین در شیراز

با اینکه اطلاعات دقیقی از زمان ورود ساعت گل به شیراز وجود ندارد اما اینطور گفته شده که ساعت گل شیراز در اواخر دهه 30 شمسی توسط قوام‌السلطنه از اروپا به شیراز آورده‌شد و در سال 1338 به‌عنوان یکی از زیباترین و چشم‌نوازترین عناصر خیابانی در بلوار زند (ضلع غربی میدان ستاد) مستقر و به‌ سرعت مورد توجه شیرازی‌ها و سایر مسافران و گردشگران قرار گرفت. در ابتدای ساخت این ساعت، اعداد و شماره‌های آن با گلهای مختلف و متنوع درست شده بود که در طول زمان به سکوهای سنگی تغییر شکل یافته و گلها نیز در خود ساعت و اطراف آن تزیین شده اند. به دلیل تاسیس مترو و شهر سازی‌های دیگر چندین بار مکان این ساعت محبوب شیرازی‌ها تغییر یافت. اما همچنان چیزی از ارزش و زیبایی این ساعت که نمادی از شیراز زیباست، کم نکرده.

و سخن آخر:
دیدیم که مفهوم ساعت در ایران، ریشه قدیمی دارد و ایرانیان مانند همه انسان ها از اهمیت این ابزار مهم برای حیات خود، به روش های گوناگون استفاده می کردند. در ادامه با معروف ترین ساعت ها یا برج های ساعت قدیمی ایران آشنا شدیم. اگر در شهر شما نمونه دیگری از این ساعت ها وجود دارد، حتما در کامنت ها به ما معرفی کنید.