تاریخچه زمان و ساعت در ایران

حالت مطالعه
ﺳﻪشنبه ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ نویسنده | مترجم:

زمان و ابزار سنجش آن که "ساعت" است، همیشه و همواره با بشریت بوده و نقش پر رنگی را در زندگی انسان ها ایفا کرده. با اینکه زمان دقیقی را برای پیدایش این مفهوم و استفاده از ساعت نمیتوان اعلام کرد اما با نگاهی تاریخی بر شواهد، می توانیم متوجه شویم که این مفهوم همیشه یک دغدغه مهم بوده. در ادامه اما به تاریخچه ساعت در ایران می پردازیم که قطعا موضوع جذابی برای دوستداران حوزه ساعت است.

چرا و چطور زمان به 24 ساعت و 60 دقیقه تقسیم شد؟

نخستین اندیشه در مورد زمان و ساعت به دوره پارینه سنگی برمیگردد. حضور خورشید در آسمان و تکرار روز و شب، اندیشه ساخت نخستین ابزار برای سنجش زمان را در انسان ایجاد کرد. به این ترتیب ساعتهای آفتابی به عنوان اولین ابزار نمایش زمان یا همان ساعت ساخته شدند. از دیگر انواع ساعت های اولیه میتوان به ساعت آبی، شمعی، آتشی و شنی اشاره کرد که هر کدام آنها مطابق با تغییر نوع زندگی انسان ها و بر اساس نیاز آنها در آن زمان شکل گرفته.

بطوری کلی و در تعریف مفهوم ساعت باید گفت: ساعت یکی از قدیمی‌ترین اختراعات بشر است که نیاز اندازه گیری مداوم فواصل زمانی کوتاه‌تر از واحدهای طبیعی یعنی روز، ماه و سال را برطرف می‌سازد. ساعت ابزاریست برای اندازه گیری، نشان دادن و نگهداری زمان که در در طول زمان اهمیت بیشتری برای بشر پیدا کرده. کلمه ی ساعت (Clock) از زبانهای محلی (هلندی، فرانسه و لاتین) یعنی از کلمات Clocca و Clagan که به معنی زنگ می‌باشند مشتق شده است.

تاریخچه ساعت و زمان برای بشر

مصریان قدیم بر اساس طلوع دوازده ستاره، شب را به دوازده مرحله ی زمانی تقسیم کردند. آنها روز را نیز به دوازده قسمت تقسیم کردند. شبانه روز بیست و چهار ساعت امروزه ما نیز بر پایه ی تقسیمات شب روز مصریان است. مصریان همچنین با قطعات چوبی ساعتهای آفتابی می ساختند که از طریق سایه ایجاد شده زمان را متوجه می شدند.

دلیل تقسیم 12 بخش ساعت

تعیین عدد پایه 60 برای ساعت (که برای شمرش دقیقه و ثانیه استفاده می شود)، از یادگارهای بابلی ها در حدود شش قرن قبل از میلاد بشمار می رود. علت انتخاب عدد 60 توسط بابلی ها نیز به عنوان عدد پایه قابل تقسیم بودن عدد 60 به اعداد 1 ، 2 ، 3 ، 5 ، 6 ، 10 ، 15 ، 20 و 30 است، لذا این عدد را پایه در نظر گرفته و مبنای تقسیم بندی ساعت قرار دادند.

با پیشرفت علم و دانش بشری، به تدریج ابزار های قدیمی سنجش زمان جایشان را به ساعتهای جدید با مکانیزم های جدید دادند. ساعت های دقیق تر با عملکردهای متفاوت مانند ساعت مکانیکی، باطری یا همان کوارتز و کامپیوتری جای ساعتهای آبی، آفتابی و ماسه ای را گرفتند. مخصوصا از زمان استفاده انسان از فنر جهت راه اندازی چرخ دندانه ها در موتور ساعت، که به ساعت شمار و دقیقه شمار حتی عقربه ثانیه شمار متصل بود. تکنولوژی امروزی، انسان را قادر ساخته ساعتهای بسیار ظریف و دقیق مکانیکی و تمام الکترونیکی، کامپیوتری و حتی اتمی بسازد. و این پیشرفت در صنعت ساعت سازی، به گسترش استفاده ابزار سنجش زمان (ساعت) در زندگی تمام انسان ها منجر شد.

دلیل اهمیت وجود ساعت برای انسان

گرچه ما در دنیای پیشرفته امروز به راحتی از ساعت مچی زنانه یا مردانه بر روی مچ دستمان استفاده می‌کنیم، اما در زمان‌های قدیم این ابزار به صورت یک برج که برای همه قابل دسترس باشد تولید و عرضه می‌شد. شهرداران می‌بایست برج‌های ساعت را در مرکزی از شهر قرار می‌دادند تا همه مردم از هر نقطه‌ای به آن دید داشته باشند. شهرها بدون نمادها، المانها و خاطرات مشترک، چیزی جز یک نقشه وسیع جغرافیایی سرشار از جمعیت نیستند. چیزی که به شهرها هویت می‌بخشد تاریخ، فرهنگ، آرمانها و هدفهای مشترک و مشابهی هستند که در ذهن شهروندانش در جریان است. به همین خاطر است که می‌گوییم ساعت‌ها همیشه از اهمیت بالایی برخوردار بودند.

تاریخچه برج های ساعت اولیه در شهر ها

تاریخچه صنعت ساعت در ایران

ایرانیان از زمانهای دور با واحد های زمانی آشنایی داشته و شبانه روز را به یکه های زمانی تقسیم کرده اند. کلمه "پاس" از واحدهای اصلی زمان سنجی شبانه روزی بوده و بررسی برخی اشعار شاعر بزرگ ایرانی "فردوسی" که در آن این واژه به کار گرفته شده است، نشان میدهد که احتمالا هر پاس شبانه روز با یک ساعت امروزی برابری داشته است. تعداد و گونه های ساعت ساخته شده و متداول در ایران (که برخی از آنها منحصرا نوآوری ایرانیان بوده) بسیار فراوان و پرشمار هستند. از ساعتهای خورشیدی تا ساعت های شنی و آتشی، ساعتهای آبی و مکانیکی، بسیاری از بناهای باستانی و به ویژه برج های یادمانی، کارکردی چند منظوره دارند که یکی از کاربردهای آنها تعیین وقت و زمان است.

اولین ردپاهای ساعت در ایران:

یکی از نخستین دستگاههای زمان سنج "پنگان" نامیده میشود که برای عمل آبیاری و تقسیم زمان استفاده می شده است. در مجموعه آثار تخت جمشید نیز اگر دقت کنید، در طرز ساخت ساختمان برخی کاخهای هخامنشی نکاتی رعایت شده است. در دوره ساسانیان نیز در مورد تاریخچه ساعت در کتاب تاریخ علم در ایران چنین نوشته شده است "در عصر ساسانیان در برخی از کاخ ها دستگاه هایی کار گذاشته شده بود که حرکات ستارگان و خورشید را بازسازی کرده و سپری شدن زمان را به نمایش می گذاشتند."

تاریخچه ساعت در ایران - ساعت پنگان

اولین ساعت های مکانیکی ساخته شده توسط ایرانیان:

اما در زمینه ساخت ساعت های مکانیکی نیز ایرانیان سابقه و دستاوردهای درخشان دارند. در قرن 2 و 3 هجری قمری "حبش بن عبدالله مروزی" ملقب به "حبش حاسب" در دانش ساعت سازی و نجوم در ایران متخصص بوده و فردی ماهر در این زمینه شناخته می شد. خاندان بنو موسی، ابن جزری، ابن شاطر و ابن ساعاتی از بزرگترین ساعت سازان تاریخ ایران بوده اند که نام آنها در تاریخچه ساعت ایران همیشه به جا مانده. گفته شده ساعتهای ساخته شده توسط این افراد، سالهای مدیدی در استان فارس ساخته می شدند و سپس تکنولوژی ساخت آن نیز از آنجا به بیزانس و اروپا منتقل شد.

اسطرلاب ایران باستان

اقتباس غربیان از سنت های ساخت ابزارهای زمان سنجی ایرانی سابقه ای دراز دارد. هرودوت گزارش کرده است که گروهی از دانشمندان یونان، سنت تقسیم دوازده گانه شب و روز و شیوه ساخت ابزارهای زمان سنجی همچون تقویم های آفتابی و شاخص های خورشیدی را از ایرانیان به یونان بردند."اسطرلاب" نیز یکی دیگر از ابزارهای علمی اندازه گیری بوده است که علاوه بر کارکردهای فراوان آن، برای اندازه گیری وقت و زمان نیز کاربرد داشته است.

ساعت های قدیمی در ایران:

بشر در طی تغییرات نوع استفاده از ساعت‌ها شاهد ابر ساعت‌های شهری هم بوده. منظور ما ساعت‌های بزرگی است که در شهرهای مهم توسط شهرداران قرار داده می‌شد تا تمام مردم به زمان دسترسی داشته باشند. در ادامه این مقاله می‌خواهیم به سراغ چند ساعت قدیمی و بزرگ که در ایران بنا شده برویم.

علت بوجود آمدن برج‌های ساعت در شهرها

امروزه با پیشرفت صنعت ساعت سازی شاهد دنیایی متفاوت و پیشرفته از انواع ساعت‌ها هستیم. از ساعت‌های آنالوگ گرفته تا ساعت‌های هوشمند با به روز‌ترین فناوری‌ها. اگر مرحله به مرحله عقب برویم قبل از تولید اولین ساعت مچی مردانه، ساعت‌های جیبی روی بورس بودند. اما قبل از ساعت‌های جیبی چطور؟ آیا همه مردم به ابزار‌های سنجش زمان دسترسی داشتند؟ در روزگاری که انقدر ساختمان‌های بلند و آسمان خراش‌ها وجود نداشتند، بلندترین ساختمان در میادین شهر‌های مهم، محلی برای نگهبانی و البته نمایش زمان بود. بنا کردن چنین برج‌های عظیم الجثه ساعت از آنجایی اهمیت پیدا می‌کرد که همه مردم توان خرید ساعت نداشتند و اینطور می‌توانستند از ساعت شهری به زمان دسترسی پیدا کنند.

قدیمی‌ترین و اولین ساعت نصب شده در ایران - وقت الساعت

یکی از اولین و قدیمی‌ترین ساعت‌های شهری در ایران، داخل شهر یزد بنا شده. تاریخچه این ساعت به سال 725 هجری قمری و به دوره قاجار برمیگردد. این ساعت قدیمی در یکی از میدان‌های یزد، در مدرسه رکنیه، کنار مسجد جامع یزد نصب شده است و به "وقت الساعت" شهرت گرفت. وقت الساعت اولین بار توسط «ابوبکر ساعت‌ساز یزدی» در مدرسه رکنیه قدیم بنا شد. اما در ادامه و در دوره قاجار 4 ساعت سفید رنگ 4 طرف این برج نصب شد و اینطور وقت الساعت به مشهور‌ترین برج ساعت در یزد و ایران تبدیل شد. نکته جالب این ساعت قدمت بالایی است که دارد. وقت الساعت که امروزه به "میدان ساعت یزد" هم معروف است، از "برج ساعت بیگ بن" انگلیسی هم قدیمی‌تر می‌باشد. در حال حاضر میدان ساعت یزد به عنوان یکی از قدیمی‌ترین برج‌های ساعت و اولین ساعت شهری ایران و جهان در لیست آثار ملی کشور در سال ۱۳۷۸ به ثبت رسیده است.

وقت الساعت

معماری بی نظیر این ساعت عظیم الجثه حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. اگر نگاهی دقیق به طاق‌ها، کاشی‌کاری‌های منقوش به خطوط آیات قرآن، تزئینات آجرها و قوس‌های روی بدنه این برج داشته باشیم متوجه اثر معماری زمان قاجار آن خواهیم شد. تمیزی و یکدست بودن طراحی این برج نشان از دقت و اهمیت معماری در آن زمان را دارد. به قدری معماری این برج ساعت زیبا و تمیز است و پیشینه تاریخی مهمی دارد که این بنا را به یکی از نماد‌های مهم در یزد و البته ایران تبدیل کرده است.

قدیمی‌ترین ساعت تهران - ساعت مسجد مشیرالسلطنه

این بنا متعلق به دوران مظفرالدین شاه قاجار است و توسط «احمدخان مشیرالسلطنه»، یکی از نزدیکان دربار مظفرالدین شاه ساخته شده. مسجد و مدرسه مشیرالسلطنه اگرچه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین بناهای تهران قدیم است که در سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، اما در آن یک ویژگی منحصر به فرد دیگری نیز تاریخ ساز شده. آن هم قرار گرفتن یکی از ساعت‌های قدیمی است که در آن زمان وارد ایران شد. منظور از یکی از ساعت‌های قدیمی ایران از بین 3 ساعت عظیم الجثه داخل تهران یعنی ساعت بنای شمس العماره، ساعت مسجد جامع و همین "ساعت مسجد مشیرالسلطنه" است. با اینکه مشخص نیست کدام یکی از این ساعت‌ها در تهران قدیمی‌تر است اما هر 3 آنها جزو تاریخی‌ترین برج‌های ساعت داخل ایران شناخته می‌شوند.

طبق تخمین‌های زده شده، ساعت این مسجد قدمتی حدودا 110 ساله دارد و تقریبا از سال‌ 1335 تا کنون، روی زمان 8:30 دقیقه متوقف شده و اصطلاحا ساعت خوابیده. معماری این ساعت و میزان بلندی آن گرچه به اندازه برج وقت الساعت نیست، اما معماری خود مسجد مشیرالسلطنه و حیاط پر از درخت آن محیطی جذاب برای دیدن این ساعت می‌باشد.

ساعت مسجد مشیرالسلطنه

قدیمی‌ترین برج ساعت نصب شده در مرکز ایران - ساعت مارکار یزد

با اینکه برج وقت الساعت به عنوان قدیمی‌ترین برج ساعت در یزد و ایران شناخته می‌شود، اما برج "ساعت مارکار" هم جزو قدیمی‌ترین ساعت‌های ایران است. تاریخچه این ساعت اما به کمتر از یک قرن پیش در دوره پهلوی و سال 1313 برمی‌گردد. در آن زمان با اینکه استفاده از ساعت جیبی و خیلی کم ساعت مچی در بین مردم جا افتاده بود اما همچنان بنا کردن چنین ساعت‌های نمادینی اهمیت داشت. قرار بود که این ساعت برای ادای احترام به شاعر بزرگ (فردوسی) بنا شود و به همین خاطر اسم دوم این برج به "ساعت فردوسی" مشهور شد. مجموعه میدان مارکار یزد که شامل دبیرستان ،بهزیستی و برج ساعت مارکار است با هزینه شخصی «پشوتن جی دوسابایی» که از زرتشتیان ساکن هند بوده، ساخته شد.

ساعت مارکار یزد

جالب‌ترین نکته در خصوص ساعت مارکار یزد موقعیت جغرافیایی است که محققان آن را کشف کردند. جالب است بدانید محل دقیق بنا شدن این برج در سال ۱۳۱۵ در میدان مارکار یزد که دقیقا کنار دبیرستان مارکار است انتخاب شد. و این نقطه طبق گفته محققان دقیقا در مرکز ایران است. یعنی زمانی که به بازدید از این آثار ملی تاریخی می‌روید، شما دقیقا در وسط ایران ایستاده‌اید.

ساعت شمس العماره، یادگاری از قاجار در تهران

ناصرالدین شاه در طی مسافرت‌هایش به غرب، ایده بنای یک برج مرتفع که بتوان از بالای آن به کل شهر مشرف بود را بیان و اجرا کرد. اجرای این برج به عهده دوستعلی خان نظام الدوله و معماری هنرمندانه استاد علی محمد کاشی قرار گرفت. ساخت این ساختمان مرتفع که از سال 1244 تا 1246 به طول انجامید، سرانجام به ساختمانی برای تماشای تهران و اطراف آن توسط شاه و مهمانان او مورد قرار گرفت. تا قبل از ساخته شدن سردر باغ ملی، این ساختمان به عنوان نماد تهران شناخته می‌شد.

ساعت استفاده شده در این ساختمان، هدیه ملکه ویکتوریا به کاخ ناصرالدین شاه بوده. این عمارت به دلیل واقع شدن در قسمت شرقی کاخ گلستان که خورشید هم از قسمت شرق طلوع می‌کند، شَمس اُلعِماره نامیده شد. شاید در آن زمان ساعت جیبی یا ساعت مچی در بین عموم مردم جایگاهی نداشت، اما با نواختن آوای ناقوس این ساعت، همه ساکنین شهر از گذر زمان با خبر می‌شدند.

ساعت شمس العماره

ساعت آفتابی مسجد جامع در نطنز

مسجد جامع نطنز که مسجد جمعه هم به آن گفته می‌شود، در شهر نطنز (شهری در شمال شرقی اصفهان) بنا شده و در واقع این مسجد در کنار دیگر بناهای قدیمی و تاریخی قرار دارد که موجب شده تا به یک فضای گردشگری درآید. گنبدخانه مسجد جامع نطنز در قرن یازدهم میلادی و بیشتر قسمت‌های دیگر آن در نیمه اول قرن 14 میلادی بنا شده است. زمان ساخت این بنای زیبا به دوره ایلخانیان و اولجایتو خدا بنده و پسرش ابوسعید بهادرخان بر می‌گردد. اما دلیل شهرت و محبوبیت این مسجد دقیقا چیست؟

ساعت آفتابی مسجد جامع در نطنز

از آنجایی که ساخت گنبد خانه این مسجد را حدودا ۹۹۸ میلادی گمان زدند، به همین دلیل به عنوان قدیمی‌ترین گنبد خانه منطقه شناخته شده. این گنبد هزار ساله ویژگی منحصر به فردی دارد که آن نمایش زمان بصورت ساعت آفتابی است. یک ساعت آفتابی رنگین و چشم‌نواز که در هر وقت‌ شرعی از روز، نور را از روزنه ی متفاوتی می‌تاباند. در زمان نماز ظهر، از روزنه‌ی روبه‌روی منبر، نوری به رنگ لاجوردی می‌تابد. در ساعت نماز عصر، دو روزنه مجاور آن تغییر رنگ می‌دهند. سپس، به همین ترتیب تا غروب آفتاب روزنه‌ها نورهای رنگی بازتاب می‌کنند. این ساعت آفتابی همچنان هم با همان دقت کار می‌کند و از ویژگی‌های شگفت انگیز گنبدخانه‌ی نطنز است.

ساعت گل میدان امام حسین در شیراز

با اینکه اطلاعات دقیقی از زمان ورود ساعت گل به شیراز وجود ندارد اما اینطور گفته شده که ساعت گل شیراز در اواخر دهه 30 شمسی توسط قوام‌السلطنه از اروپا به شیراز آورده‌شد و در سال 1338 به‌عنوان یکی از زیباترین و چشم‌نوازترین عناصر خیابانی در بلوار زند (ضلع غربی میدان ستاد) مستقر و به‌ سرعت مورد توجه شیرازی‌ها و سایر مسافران و گردشگران قرار گرفت. در ابتدای ساخت این ساعت، اعداد و شماره‌های آن با گلهای مختلف و متنوع درست شده بود که در طول زمان به سکوهای سنگی تغییر شکل یافته و گلها نیز در خود ساعت و اطراف آن تزیین شده اند. به دلیل تاسیس مترو و شهر سازی‌های دیگر چندین بار مکان این ساعت محبوب شیرازی‌ها تغییر یافت. اما همچنان چیزی از ارزش و زیبایی این ساعت که نمادی از شیراز زیباست، کم نکرده.

ساعت گل میدان امام حسین در شیراز

و سخن آخر:
دیدیم که مفهوم ساعت در ایران، ریشه قدیمی دارد و ایرانیان مانند همه انسان ها از اهمیت این ابزار مهم برای حیات خود، به روش های گوناگون استفاده می کردند. در ادامه با معروف ترین ساعت ها یا برج های ساعت قدیمی ایران آشنا شدیم. اگر در شهر شما نمونه دیگری از این ساعت ها وجود دارد، حتما در کامنت ها به ما معرفی کنید.

تاریخچه زمان و ساعت در ایران
  ۱۰
نویسنده | مترجم: سحر نجیبی
من متخصص تولید محتوا متنی، عکس و فیلم برداری و علاقه مند به حوزه ساعت مچی و اکسسوری، دنیای مد و فشن با تجربه کافی در این زمینه هستم. و در سایت ایران تایمر از جدیدترین مدل های روز تا فنی ترین اطلاعات دنیای ساعت ها را با شما به اشتراک می گذارم.
امانت داری و اخلاق مداری
استفاده از این محتوا فقط با ذکر منبع و آدرس " سایت ایران تایمر " مجاز است.
محصولات پیشنهادی ما برای شما
نظرات کاربران
مرتب سازی بر اساس:
آزاده: ۱۶ بهمن ۱۴۰۱
از اینکه وقت میگذارید و مطالب جالب و خواندنی در سایت میگذارید سپاسگزارم🙏
به نظر شما این نظر مفید بود؟ بله (1) خیر (3)
عضو شوید، نظر خود را ثبت کنید، امتیاز بگیرید و رایگان محصول بخرید اطلاعات بیشتر
کد امنیتی را وارد نمایید. تغیر کد امنیتی
ثبت به عنوان میهمان ورود و ثبت نظر
آخرین محصولات دیده شده


بستن فرم